Αν μας προκαλείται μία φορά συγκίνηση απ' το πνεύμα αυτοθυσίας του ηγέτη της ριζοσπαστικής πολιτικής κίνησης 'Ισπανική Φάλαγγα' José Antonio Primo de Rivera, απ' το πνεύμα εκείνο που τον οδήγησε στην φυλακή του AliˈKante προκειμένου να τον εκτελέσουν για λόγους εκδίκησης στις 20 Νοεμβρίου του 1938 επειδή 'βοήθησε στην προετοιμασία της στρατιωτικής εξέγερσης εναντίον της Δημοκρατίας', έως σημείου ν' αναφωνήσει αντιμέτωπος με το εκτελεστικό απόσπασμα: 'Θα μας επιβραβεύσει ο Θεός. Ζήτω η Ισπανία!', άλλο τόσο συγκινητικό είναι το προδιαγεγραμμένο τέλος του Rudolf Hess στην φυλακή του Spandau. Άλλο τόσο ηρωικό είναι το 'άδοξο' τέλος του αγωνιστή του Ιρλανδικού Δημοκρατικού (Επαναστατικού) Στρατού Bobby Sands στην φυλακή Maze κοντά στο Belfast. Ανάλογο συγκινησιακό φορτίο προκαλούν οι θυσίες των αγωνιστών της Ε.Ο.Κ.Α που βάδισαν κόντρα στον θάνατο. Ηρωολατρεία, πατριδολατρεία. Αξίες υπέρτατες. Αξίες που οδήγησαν και ες αεί θα οδηγούν τους ανιδιοτελείς-υπερήφανους ανθρώπους στην υπέρβαση, στην αυτοθυσία, ακόμα και στη λήθη. Στο παρόν θ' ασχοληθούμε με τον António Salazar και τους άνδρες με τα μπλε πουκάμισα.
Ποιος όμως ήτο ο António de Oliveira Salazar στον οποίο μας ταξιδεύει η νοσταλγική μουσική της Πορτογαλίας; Ο Πορτογάλος καθηγητής οικονομικών και επιφανής πολιτικός μετέπειτα, γεννήθηκε το 1889 στην επαρχία Beira Alto. Το επώνυμο το έλαβε απ' την μεριά της μητέρας του. Οι γονείς του τον έστειλαν σε ηλικία 11 ετών σε καθολικό σχολείο, προκειμένου να γίνει ιερέας, κάτι που ο ίδιος απέρριψε αργότερα στην ηλικία των 19. Σε ηλικία 21 ετών εισήλθε στο πανεπιστήμιο της Coimbra, απ' το οποίο αποφοίτησε με πιστοποίηση στα οικονομικά. Οι επιδόσεις του ήσαν υψηλές και μοιραίως έγινε καθηγητής με ακαδημαϊκή προτροπή. Στα χρόνια της υπηρεσίας του, εκφώνησε λόγους και συνέγραψε άρθρα πολιτικής οικονομίας. Καθώς η φήμη του απλωνόταν απ' άκρου εις άκρον της Πορτογαλίας, το 1921 εξελέγη στην θέση του εθνικού νομοθέτη της. Το 1926 έγινε πραξικόπημα, όπου οι πραξικοπηματίες του πρότειναν την θέση του Υπουργού των Οικονομικών. Μία θέση την οποία απεδέχθη υπό όρους, έως ότου να την απορρίψει 5 ημέρες αργότερα επειδή δεν τηρήθηκαν αυτοί. Το 1928, η πρόταση για την ανάληψη της ίδιας υπουργικής θέσης επαναλήφθηκε (στο μεσοδιάστημα ο Salazar δίδασκε στο πανεπιστήμιο της Coimbra) υπό την προϋπόθεση πως θα τηρούνταν οι όροι που είχε θέσει. Διετέλεσε πρωθυπουργός της Πορτογαλίας την περίοδο 1932-1968. Υποστηριζόμενος απ' το Υπουργικό Συμβούλιο υπηρέτησε ως αναπληρωτής Πρόεδρος της Δημοκρατίας το 1951. Δεν υπήρξε Πρόεδρος της Δημοκρατίας, τουναντίον ήτο δικτάτορας της χώρας στα πρότυπα των Φράνκο και Μουσολίνι. Επανίδρυσε και διηύθυνε το 'Νέο Κράτος' (Estado Novo), αλλιώς την 'Δεύτερη Δημοκρατία' διά της αυταρχικής κυβερνήσεως της οποίας προήδρευσε της Πορτογαλίας στα χρόνια 1932-1974. Το 'Estado Novo' έγινε πραγματικότητα απ' το 1933 και έπειτα. Το καθεστώς αντιτίθετο στον κομμουνισμό, τον σοσιαλισμό, τον φιλελευθερισμό και στον αντι-αποικιοκρατισμό. Απεναντίας ήτο υπέρ του Ρωμαιοκαθολικισμού και της αναγεννήσεως των αποικιών. Με το 'Νέο Κράτος', η Πορτογαλία διατήρησε μία αυτοκρατορία αιώνων. Το 1940, το περιοδικό 'Life' απέδωσε στον António Salazar τον χαρακτηρισμό: ''Ο σημαντικότερος Πορτογάλος απ' την εποχή του Henry, του επονομαζόμενου 'Πλοηγού' της Πορτογαλίας''. Ο Πρίγκιπας Henry ήτο απ' τους σημαντικότερους εκπροσώπους του ευρωπαϊκού αποικιοκρατικού ρεύματος.
Στα χρόνια της διοικήσεως του Salazar, το μοντέλο που εφηρμόσθη ήτο το συντεχνιακό κράτος με πρωτομετωπίδα την κοινωνική δικαιοσύνη, όπως καταγράφτηκε στην παπική εγκύκλιο 'Rerum Novarum' που εξεδόθη το 1915. Η Πορτογαλική Αυτοκρατορία 'Império Português' ήταν η πρώτη παγκόσμια αυτοκρατορία στην ιστορία με εδάφη στην Νότια Αμερική, την Αφρική, την Ινδία και την Νοτιοανατολική Ασία υποτελή στην κυριότητά της. Ήταν επίσης η πρώτη και μακροβιότερη από τις σύγχρονες Ευρωπαϊκές αποικιακές αυτοκρατορίες, αφού διήρκεσε για περίπου έξι αιώνες, από την κατάκτηση της Θέουτα το 1415 έως την παράδοση του Μακάο το 1999. Μία απ' αυτές τις κτήσεις ήτο και η 'Δημοκρατία της Ανγκόλα' στη νοτιοκεντρική Αφρική. Η Αγκόλα υπήρξε επί 500 χρόνια πορτογαλική αποικία. Το 1483 έφτασαν οι Πορτογάλοι, που το 16ο αιώνα αποίκισαν την Αγκόλα. Το 1935 η Ανγκόλα ανακηρύχθηκε αναπόσπαστο τμήμα της Πορτογαλίας το 1935 και το 1951 έγινε υπερπόντια επαρχία της. Ανακηρύχθηκε ανεξάρτητο κράτος την 11η Νοεμβρίου του 1975 ως 'Λαϊκή Δημοκρατία της Ανγκόλα', από το 'Λαϊκό Κίνημα Απελευθερώσεως της Ανγκόλα' (Movimiento Popular de Libertação de Angola), μία απ' τις τρεις οργανώσεις που είχαν αρχίσει ένοπλο απελευθερωτικό αγώνα ήδη απ' τις αρχές της δεκαετίας του 1960. Ηγέτης της ήτο ο Agostinho Neto. Η περιοχή αναγνωρίστηκε ως πορτογαλική αποικία στην περίφημη 'Συνδιάσκεψη του Βερολίνο' για τη Δ. Αφρική μεταξύ 1884-1885 και ο θύλακος της Cabinda που προσετέθη στα πορτογαλικά εδάφη κατά την ίδια συνδιάσκεψη, αποτελεί σήμερα επαρχία της χώρας. Η κυριαρχία της Πορτογαλίας παγιώθηκε οριστικά το 1920, οπόταν τα εκστρατευτικά σώματά της, ύστερα από μακροχρόνιους πολέμους, υπέταξαν ολοκληρωτικά τη χώρα. Επακολούθησε η αύξηση του αριθμού των Λευκών αποίκων στην Αγκόλα, τους οποίους ενθάρρυνε να μεταναστεύσουν εκεί το καθεστώς του Salazar στην Πορτογαλία. Ο αγώνας για την ανεξαρτησία προσέλαβε νέα ένταση στη δεκαετία του 1950, οπόταν σ' ολόκληρη την αφρικανική ήπειρο σημείωνε άνοδο το αφρικανικό εθνικιστικό κίνημα.
Στην διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, η Πορτογαλία παρέμεινε αρχικώς 'ουδέτερη' παρ' όλο που είχε τα χαρακτηριστικά, ώστε να ταχθεί στο πλευρό του Άξονος. Με την πτώση του Salazar και την άνοδο του Manuel του Δεύτερου το 1942 με την δεύτερη στέψη του στην θέση του Βασιλιά της Πορτογαλίας, η χώρα τάχθηκε με τις δυνάμεις του Άξονος. Η περίοδος που επακολούθησε, λόγω του απολυταρχικού χαρακτήρος ονομάσθηκε 'Νέα Μοναρχία'. Την 1η Φεβρουαρίου του 1908, στην τοποθεσία Praça do Comércio στην Λισαβόνα, ο Βασιλιάς Carlos ο Πρώτος και η γυναίκα του Amélie και ο Luis Filipe, ο διάδοχος του θρόνου, δολοφονήθηκαν απ' τους δημοκρατικούς Manuel Buiça κσι Alfredo Costa. Ο πρίγκιπας Manuel που είχε χτυπηθεί στο χέρι, αναγνωρίσθηκε ως Βασιλιάς της Πορτογαλίας, λίγες ώρες αργότερα. Στην προσπάθειά του να διαφυλάξει την Μοναρχία, ο Manuel έθεσε στο περιθώριο τον πρωθυπουργό João Franco. Ο Franco με την σειρά του προσπάθησε να τον δολοφονήσει. Ο σωματοφύλακας του Βασιλιά, τον προειδοποίησε για τις προθέσεις του Franco, ώστε εκείνος να καταφύγει στην Αγγλία, όπου μετά από λίγα χρόνια έγινε προσωπικός φίλος του Adolf Hitler. Παρ' όλο που ο Manuel ήτο αγγλόφιλος, δεν μπορούσε να συγχωρήσει το βρετανικό τελεσίγραφο του 1880, με το οποίο παραβιάστηκε η παλαιότερη συμμαχία στον κόσμο, η Συνθήκη του Windsor του 1386. Αυτό θεωρήθηκε από' τον έκπτωτο μονάρχη ως ασυγχώρητη πράξη προδοσίας και οδήγησε τον Manuel να ορκιστεί εκδίκηση εναντίον του Ηνωμένου Βασιλείου. Η Πορτογαλική Πρώτη Δημοκρατία εγκαθιδρύθηκε μεταξύ 1910 και 1926, όπου πραγματοποιήθηκε το πραξικόπημα που ανέτρεψε την κυβέρνηση και καθιέρωσε την κυβέρνηση που επέβαλε την στρατιωτική δικτατορία που έμεινε γνωστή ως 'Ditadura Nacional' και αργότερα μεταλλάχθηκε σε 'Estado Novo'.
Η απειρία της στρατιωτικής κυβερνήσεως οδήγησε στον διορισμό του António de Oliveira Salazar στη θέση του Υπουργού των Οικονομικών μεταξύ 1926 και 1928.Η ειλικρίνεια και η αποτελεσματικότητά του στην διοίκηση, του άνοιξαν τον δρόμο ώστε να γίνει πρωθυπουργός το 1932. Τον Απρίλιο του 1939, η Πορτογαλία αρνήθηκε την πρόσκληση να συμμετάσχει στο 'Σύμφωνο Αντι-Κομιντέρν', μια συμμαχία μεταξύ της Γερμανίας, της Ιταλίας και της Ιαπωνίας. Η απόφαση του Antonio Salazar να διατηρήσει την παλαιότερη συμμαχία στον κόσμο, θεωρήθηκε απ' τον Adolf Hitler, όχι μόνο αδυναμία της Πορτογαλίας, αλλά αρκούντως μία καλή δικαιολογία ώστε να τοποθετήσει τον καλό φίλο του Manuel τον Δεύτερο στην θέση του νέου ηγεμόνος. Το ναζιστικό γερμανικό σχέδιο της εισβολής στην Ιβηρική Χερσόνησο και να αναλάβει τον έλεγχο της είχε τεθεί σε αναμονή, ωστόσο ο Hitler αποφάσισε να το ενεργοποιήσει μετά την άρνηση της Πορτογαλίας να ενταχθεί στις δυνάμεις του Άξονος. Οι Γερμανοί κατέλαβαν το Πόρτο, την Λισαβόνα και το Σετουμπάλ, ενώ η χώρα είχε κατακτηθεί σε δύο μόλις εβδομάδες. Ο Salazar κινδύνευε με θανάτωση ή εξορία. Προτίμησε να διαφύγει στο São Paulo της Βραζιλίας, ώστε να γίνει αργότερα ένας απ' τους πιο επιτυχημένους επιχειρηματίες της χώρας. Αφού η Πορτογαλία είχε καταληφθεί, οι Γερμανοί εξασφάλισαν τις βάσεις τους στην νήσους Azores και Madeira. Το 1940, ο Manuel ο Δεύτερος, επέστρεψε απ' την 32ετή εξορία του και στέφθηκε βασιλιάς της Πορτογαλίας και πάλι. Την ημέρα της στέψης του, ο Adolf Hitler παρίστατο στο πλευρό του για να δηλώσει την αμέριστη υποστήριξή του στο πρόσωπο του. Ο Manuel δεν είχε άλλη επιλογή, απ' το να συνταχθεί στο πλευρό των Δυνάμεων του Άξονος. Έναν μήνα αργότερα, ο βασιλιάς Manuel πραγματοποίησε μία δημόσια εμφάνιση όπου ανακάλεσε την 'Συνθήκη του Windsor' και ανακοίνωσε την υπογραφή μιας νέας συνθήκης, αυτή τη φορά με τη ναζιστική Γερμανία, την οποία αποκάλεσε την αρχή μιας 'νέας ευημερούσας συμμαχίας'.
Ο διάσημος Πορτογάλος ποιητής Fernando Pessoa ονόμασε την φάση αυτή ως την έναρξη της Πέμπτης Αυτοκρατορίας. Στην υπογραφή της συνθήκης, στις 5 Μαΐου 1941, ο βασιλιάς Manuel ανέφερε στην ομιλία του: 'Αυτός είναι ο παράξενος κόσμος που γεννηθήκαμε, φίλες και φίλοι μου. Ένας κόσμος όπου οι φίλοι προδίδουν και οι εχθροί βοηθούν. Ένας κόσμος όπου οι φίλοι γίνονται εχθροί μας, και οι άγνωστοι γίνονται νέοι φίλοι μας'. Ένα γεγονός το οποίο χρήζει ιδιαίτερης σημασίας είναι πως η Πορτογαλία ήτο η δεύτερη χώρα στην οποία μεταφέρθηκε ο χρυσός που απαλλοτριώθηκε απ' τους Γερμανούς, ύστερα απ' την Ελβετία. Την 1η Ιανουαρίου του 1939, τα συνολικά αποθέματα χρυσού της Πορτογαλίας ανέρχονταν σε μόλις 63,4 τόνους, ενώ κατά τη διάρκεια του πολέμου διογκώθηκαν κατά 600%, φτάνοντας τους 356,5 τόνους την 31η Οκτωβρίου του 1945. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου η Πορτογαλία έλαβε τουλάχιστον 123,8 τόνους καθαρού χρυσού, άμεσα ή έμμεσα, απ' την Reichsbank, οι οποίοι αποτιμώνται σε 139.900.000 δολάρια. Το 1940, μόνο το 1,79% των πορτογαλικών εξαγωγών πήγε στη Γερμανία, ενώ απ' το 1942 κι έπειτα το ποσοστό αυτό εκτοξεύτηκε στο 24,38%.
Ο πόλεμος που διεξήγαγε η Πορτογαλία απ' το 1961 έως το 1974 για να διατηρήσει τον έλεγχο των αποικιών της στην Αφρική, είχε αποβεί ιδιαίτερα δαπανηρός, ωθώντας τα φιλοδημοκρατικά και τα φιλοκομμουνιστικά μέλη του Πορτογαλικού στρατού να στραφούν εναντίον του καθεστώτος του Salazar, συγκροτώντας το Κίνημα των Ενόπλων Δυνάμεων (Movimento das Forcas Armadas), το οποίο οργάνωσε το πραξικόπημα που ανέτρεψε τον Salazar. Στις 25 Απριλίου του 1974 δόθηκε σύνθημα από το ραδιόφωνο στα μέλη του Κινήματος να καταλάβουν διάφορα στρατηγικά σημεία της εξουσίας. Μολονότι οι πραξικοπηματίες απηύθυναν έκκληση στους κατοίκους της Λισαβόνα να μείνουν στα σπίτια τους, χιλιάδες ήσαν αυτοι που βγήκαν στους δρόμους και αναμείχθηκαν με τους στρατιώτες των επαναστατών, βάζοντας γαρύφαλλα στις κάνες των όπλων τους (εξού η ονομασία 'Η Επανάσταση των Γαρυφάλλων'). Έξι ώρες μετά το καθεστώς είχε καταρρεύσει. Η επανάσταση ήταν αναίμακτη, με μόλις 4 νεκρούς. Δεν χαρακτηρίζεται λαϊκή επανάσταση, καθώς δεν υπήρξαν άλλες εκδηλώσεις του λαού πριν το πραξικόπημα.a
