Οι έννοιες του εθνικισμού, του εθνικοσοσιαλισμού και του φασισμού έχουν ταλαιπωρηθεί και γίνει αντικείμενο κατάχρησης και διαστρέβλωσης από πολλά και ετερόκλητα μέρη της κοινωνίας ανά τους καιρούς. Είναι έννοιες και πολιτεύματα πολύ συγκεκριμένα, συνάμα και εξαιρετικά παρεξηγήσιμα και ευέλικτα. Με τον όρο εθνικισμός εννοούμε την αντίληψη κατά την οποία μια κοινωνία, ένα κράτος κι ένας λαός οφείλει να ζει αποδεχόμενος και εφαρμόζοντας τις ιδέες του πατριωτισμού, του εθνισμού/εθνικισμού και της εθνικής κοινότητας. Ο εθνικοσοσιαλισμός ήταν μια ιδιαίτερη μορφή του Γερμανικού εθνικισμού, αρκετά σύνθετη, η οποία εξελίχθηκε σε ένα διακριτό, αν και λίγους, μοντέλο εξουσίας, και πάνω από όλα αξιών, τρόπου ζωής και σκέψης. Ο Φασισμός συσχετίστηκε με τον Ιταλικό εθνικισμό του μεσοπολέμου, όταν στην εξουσία εβρίσκετο ο δικτάτωρ Μουσολίνι, άλλα ομοίως και αυτός κατέληξε να σημαίνει κάθε απολυταρχικό/εθνικιστικό πολίτευμα αναγόμενο στην συγκεκριμένη περίοδο. Ανατρέχοντας και πάλι στα αρχαία χρόνια, αλλά και σε κάθε περίοδο της ιστορίας, εξάγεται αβίαστα το συμπέρασμα πως όλη η ανθρώπινη ιστορία είναι η ιστορία των διαφόρων ιστοριών και συγκρούσεων των διαφόρων εθνών. Η ανθρωπότητα αποτελείται από φυλετικές ομάδες, έθνη, λαούς , κοινότητες κ.ό.κ.
Ο εθνικισμός, δηλαδή η συγκρότηση της ανθρώπινης αντίληψης και η όλη ανθρώπινη συμπεριφορά, έχει γνώμονα τους ομόφυλους και την οικεία εθνική ομάδα, την εθνοκεντρική αντίληψη της ζωής. Ο εθνικισμός είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης. Μερικοί ωστόσο διακρίνουν μεταξύ εθνισμού, δηλαδή της μετριοπαθούς αποδοχής και μόνο, της ιδιαίτερης εθνικής ιδιοπροσωπίας, και του εθνικισμού, μιας πιο «ακραίας» μορφής εθνοφυλετισμού. Η φύση ωστόσο εφοδίασε τον άνθρωπο και με τα δυο ένστικτα, «ακραία» και μη. Θα μπορούσε να λεχθεί πως είναι στην κρίση του ανθρώπου ποίον δρόμο θα ακολουθήσει και σε ποία περίσταση θα φερθεί εθνικά και σε ποία εθνικιστικά. Οι περισσότεροι επιστήμονες θεωρούν πως ο 18ος και 19ος αιώνας σηματοδοτούν την απαρχή του εθνικισμού όχι απλώς σαν βιοθεωρία ή νοοτροπία, αλλά και σαν κρατική δομή, εφόσον τα σύγχρονα έθνη-κράτη σχηματίστηκαν περίπου την προαναφερθείσα εποχή. Η συγκεκριμένη άποψη φαίνεται βέβαια να αγνοεί μεγάλο μέρος της ιστορίας των προηγούμενων εποχών, δεχόμενοι όμως πως τα πάντα είναι προϊόντα συμβάσεων, οι όποιες αντιρρήσεις σύντομα αποσύρονται. Υποστηρίζεται, όχι εντελώς αβάσιμα, αν και κάπως γενικευτικά, πως ο εθνικισμός συνδέεται και είναι απόγονος της ολιγαρχίας, αριστοκρατίας και βασιλικής μοναρχίας.
Ο εθνικισμός σαν έννοια όπως ειπώθηκε, είναι αρκετά παρεξηγημένη, λόγω και της διαφορετικής ερμηνείας που το αποδίδεται. Σαν πολιτικό σύστημα συχνά βαδίζει εκτός κοινοβουλευτικού τόξου, ακόμα και πολιτικού φάσματος, σύμφωνα με αυτούς που θέλουν τον εθνικισμό να απαιτεί απολυταρχικές εξουσίες ώστε να λειτουργήσει, ως ένα ξεχωριστό πολίτευμα. Ο κατά κάποιο τρόπο συγγενείς του εθνικισμού, φασισμός, εστιάζει στην ολοκληρωτική και αυστηρή διοίκηση. Φασισμός σημαίνει κατ βάση κρατισμός και μάλιστα σιδηρόφρακτος κρατισμός. Ο φασισμός συχνότατα κατηγορείται ιδιαίτερα από τους ανήκοντες στην αριστερά, ως σύμμαχος ή υποτελής του καπιταλιστικού συστήματος. Στην θεωρία ο φασισμός υποτάσσει το κεφάλαιο στις ανάγκες του κράτους, διαθέτοντας και τα μέσα και την ισχύ για κάτι τέτοιο. Βεβαίως η πράξη πάντοτε διαφέρει σημαντικά από την θεωρία, ειδικά στην πολιτική ζωή και την οικονομία. Μια ίσως κεφαλαιώδης διαφορά που δύναται να επισημανθεί, είναι η απουσία ισχυρού εθνικιστικού και φυλετικού περιεχομένου στην φασιστική αντίληψη. Φασίστας μπορεί να είναι και ένας αριστερός, όπως π.χ. ο Στάλιν, ασχέτως με τους ισχυρισμούς περί «δικτατορίας του προλεταριάτου», η δικτατορία (απολυταρχία) παραμένει δικτατορία.
Ο φασισμός εξυψώνει την συγκεντρωτική διοίκηση και την αυστηρότατη διακυβέρνηση. Στον εθνικισμό και τον φασισμό, η οικονομία λειτουργεί υπό καθεστώς «ελεγχόμενης» και οριοθετούμενης ελευθερίας, δηλαδή το κράτος χρησιμοποιεί τα μεγάλα παραγωγικά και οικονομικά μέσα του καπιταλιστικού συστήματος προς ίδιον όφελος. Παράλληλα δε, ενισχύει σημαντικά και τη δημόσια/κρατική οικονομία. Πράγματι, όλα τα εθνικιστικά/φασιστικά καθεστώτα του 20ου αιώνος, δεν αυτοκαταργήθηκαν, όπως ο σοβιετικός κομμουνιστικός μηχανισμός, παρά μόνον όταν υπέστησαν ήττες στο πεδίο της μάχης, συμβάν που ετοίμασε το έδαφος είτε για λαϊκή εξέγερση, είτε συχνότερα, αφού ο λαός πάντοτε στην πλειοψηφία του στήριξε τα εθνικιστικά καθεστώτα, για πτώση του καθεστώτος από ξένη εισβολή. Στο κοινωνικό πεδίο, ο φασισμός αποδείχθηκε όχι περισσότερο σκληρός ως προς τους εχθρούς του, από τον κομμουνισμό, όντας σε αρκετές περιπτώσεις, σχεδόν ύποπτα ανεκτικός. Κατά κανόνα, στόχος είναι η κοινωνική ευρυθμία, η προστασία, ανάπτυξη και προώθηση του εθνικού φρονήματος και συμφέροντος, συχνά όμως εις βάρος άλλων εθνών, δεδομένο που κάνει τον εθνικισμό ευάλωτο στην κριτική. Η περίπτωση του εθνικοσοσιαλισμού είναι από τις πιο πολυσχιδείς στην ιστορία των πολιτευμάτων.
Ο εθνικοσοσιαλισμός αποτελεί την αρμονική (;) συνύπαρξη του εθνικισμού και του σοσιαλισμού. Πρόκειται για εθνικισμό, κινούμενο σε φασιστική κρατική διοίκηση και σοσιαλιστική οικονομία. Αναμφίβολα, ο εθνικοσοσιαλισμός σχετίστηκε με τον καπιταλισμό. Τελικός σκοπός, κατά τα στελέχη του Εθνικού Σοσιαλιστικού Γερμανικού Εργατικού Κόμματος, ή υπέρβαση και κατάργηση του καπιταλιστικού συστήματος. Ο αντικαταστάτης του έμεινε ωστόσο θαμμένος στην ομίχλη των συνθημάτων περί αληθούς εθνικιστικής και αταξικής φυλετικής οικονομίας. Αναμφισβήτητα, ο φυλετισμός είναι βασικότατη αρχή του εθνικοσοσιαλισμού, εν αντιθέσει με του φασισμό. Η διαφορά του εθνικοσοσιαλισμού έγκειται στην επαναστατική του ριζοσπαστικότητα, πάντα σε φυλετικιστική βάση. Η έννοια της λατρείας της αρχής του ηγέτη (Fuhrerprinzip), ως «καλλιτεχνική ευφυΐα», κάτι που έγινε με τον εντυπωσιακότερο τρόπο στην περίοδο του Γ’ Ράιχ, στο πρόσωπο του Αδόλφου Χίτλερ.
Παρατηρούμε πως όλα τα αρχαία αριστοκρατικά πρότυπα της λεύκης κοινωνίας, ενσαρκώθηκαν στον Γερμανικό Εθνικοσοσιαλισμό. .
